අද අපි කතා කරන්න යන්නේ ඇත්තටම ෆිනෑන්ෂල් thriller චිත්‍රපටියකින් ගත්තා වගේ පුදුම හිතෙන කතාවක් ගැන. මේක තමා හිමාල කඳුකරයේ හැංගිලා ඉන්න, බොහොම පුංචි රටක් වන භූතානය (Bhutan), අවුරුදු ගාණක් තිස්සේ රහසිගතව Bitcoin 'mine' කරපු විදිය. ඉතින් අපි බලමු කොහොමද මේ වැඩේ වුනේ කියලා.

 ඉතින් මේ ගැන ඉතාම පැහැදිලිව අපේ Bitcoin Sri Lanka YouTube නාලිකාවේ වීඩියෝ එක්කින් ඉදිරිපත් කරලා තියනවා. මේ පහල තියෙන්නෙ ඒ වීඩියෝ එක. ඔයාට පුළුවන් ඒකත් බලන්න

මේක නිකම්ම rumour එකක් නෙවෙයි. මේක ඇත්ත කතාවක්. Bitcoin කියන දේ ලෝකෙටම adopt වෙන හැටි ගැන අපිට ලොකු insight එකක් මේකෙන් ලැබෙනවා.

දැන් සමහරවිට ඔයාලා හිතනවා ඇති, ලංකාවේ අපිට භූතානය Bitcoin mine කරන එකේ තියෙන වැදගත්කම මොකක්ද කියලා? ඇත්තටම මේක අපේ channel එකේ අපි නිතරම කතා කරන රටාවකට හරියටම ගැලපෙනවා. Bitcoin මුලින්ම ලෝකෙට එනකොට මිනිස්සු බැලුවේ කොහොමද කියන එකේ meme එකක් වගේ දෙයක් තියෙනවා.

අපි 2012 ගැන හිතුවොත්, පොදු විශ්වාසය වුණේ Bitcoin පාවිච්චි කරන්නේ හොරු නැත්නම් මොකක් හෝ extreme nerdsලා සහ speculatorsලා විතරයි කියලා. 2019 වෙනකොටත් ලෝකයේ බොහොම පොඩි ප්‍රතිශතයක් තමයි ඒක පාවිච්චි කළේ. ඊට පස්සේ 2020 දී, MicroStrategy වගේ සමාගම් විශාල ලෙස මේකට ඇතුළු වෙලා ලොකු වෙනසක් කළා. හැබැයි ලොකුම හැරවුම් ලක්ෂය වුණේ 2021. ඒ තමයි එල් සැල්වදෝරය (El Salvador) රටක් විදිහට Bitcoin නීත්‍යානුකූල මුදලක් (legal tender) විදිහට පිළිගත්තම.

භූතානයේ මේ mining මෙහෙයුමත් ඒ වගේ පුදුම සහගත දෙයක්. මේකෙන් හිතන්න වෙනවා, ඇත්තටම මේ මොහොතේ Bitcoin mining කරන්න හිතන, ඉදිරිය ගැන හිතන පුංචි රටවල් විතරද ඉන්නේ කියලා. ඇත්තටම මේක පුදුම සහගතයි.

 මේ ආරංචිය එළියට ආවෙ කොහොමද?

මේ කතාවේ තියෙන අමුතුම දේ තමයි මේ තොරතුරු එළියට ආපු විදිය. මොකද, මේ වගේ විශාල මූල්‍ය මෙහෙයුම් ගැන රටවල් ගොඩක් රහසිගතයි.

මේ ආරංචිය එළි වුණේ ටිකක් අවුල් සහගත, සංකීර්ණ ක්‍රියාවලියක් වන බංකොලොත් වීම් ලිපි ලේඛන (bankruptcy filings) හරහායි. විශේෂයෙන්ම, BlockFi සහ Celsius කියන ප්‍රධාන crypto lending firms දෙකේ බංකොලොත් වීමේ සිද්ධි නිසා. මේකෙන් පේනවා, භූතානය crypto සමාජයේ එන අනතුරු ඇඟවීමේ videos ඒ තරම්ම බලලා නැතුව ඇති.

දැන් අපි බලමු මේක එළි වුණේ කොහොමද කියලා.

 ගිය මාසේ පළ වුණු Forbes ලිපියක සඳහන් වුණා, BlockFi වෙනුවෙන් පෙනී සිටි නීතිඥයන් භූතානයේ අගනුවර වන තිම්පු (Timphu) වල තියෙන Druk කියලා ආයතනයකට පැමිණිල්ලක් ඉදිරිපත් කරලා තියෙනවා.

මේ Druk කියන්නේ වෙන කවුරුවත් නෙවෙයි, භූතානයේ Sovereign wealth fund එක. මේක ගැන නොදන්න අයට කියනවා නම්, Sovereign wealth fund එකක් කියන්නේ රජය සතු ආයෝජන අරමුදලක්. මේ අවස්ථාවේදී, Druk කරලා තියෙන්නේ Bitcoin mine කරන එක, mine කරපු Bitcoin ආයෝජනය කරන එක, සහ BlockFi හා Celsius වගේ ලොකු සමාගම් සමඟ ගනුදෙනු කරන එක.

Druk කරපු ඩීල් එක මොකක්ද?

එතකොට Druk හරියටම මොකක්ද කළේ? මේ තොරතුරු වලින් පේනවා, BlockFi සමඟ සංකීර්ණ මූල්‍ය ගනුදෙනුවක් තියෙනවා. මූලිකවම, Druk ඇමරිකානු ඩොලර් stable coin එකක් වන USDC වලින් ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 30ක ණයක් අරගෙන තියෙනවා. මේ ණයට උදව් වෙන්න, ඔවුන් Bitcoin ඇපයක් (collateral) විදිහට තැන්පත් කරලා තියෙනවා. මූල්‍යමය වශයෙන් ගත්තොත්, collateral කියන්නේ ණයක් සඳහා ආරක්ෂාව විදිහට තියෙන වටිනා දෙයක්. ඔයාට ණය ගෙවන්න බැරි වුණොත්, ණය දුන්න කෙනාට මේ ඇපය ගන්න පුළුවන්.

හැබැයි ඊට පස්සේ වෙන්නේ crypto වෙළෙඳපොළේ volatility එකෙන් ගන්න පුළුවන් සම්භාව්‍ය පාඩමක්. පසුගිය අවුරුද්දේදී Bitcoin වල මිල විශාල වශයෙන් පහළ ගියා. ඇපයට තියෙන්නේ Bitcoin නිසා, BlockFi ආයතනයට සිද්ධ වුණා Druk විසින් තැන්පත් කරලා තිබුණු Bitcoin liquidate කරන්න, නැත්නම් විකුණා දාන්න. Druk Bitcoin 1,888ක් පමණ BlockFi සමඟ තැන්පත් කරලා තිබුණා.

මේ liquidation එකෙන් පස්සේ පෙනී යනවා, slippage එකක් නිසා (එනම් විකිණීමෙන් ණය සම්පූර්ණයෙන් පියවන්න බැරි වීම නිසා) භූතානය තවදුරටත් BlockFi ණය හිමියන්ට නොගෙවූ ශේෂයක් ලෙස ඩොලර් 820,000ක් ගෙවන්න තියෙනවා.

Celsius සමඟත් මේ වගේම තත්ත්වයක් එළි වුණා. Druk Project Fund එක—ඒ කියන්නේ භූතානයෙන් පිටුබල ලබන Sovereign wealth fund එක—2022 අප්‍රේල් සහ ජූනි මාස අතරේ ගනුදෙනු ගණනාවක් කරලා තියෙනවා. ඔවුන් Bitcoin, Ether, Tether, සහ තවත් cryptocurrencies කිහිපයක් තැන්පත් කිරීම, ආපසු ගැනීම, සහ ණයට ගැනීම වැනි දේවල් කරලා තියෙනවා.

Celsius ලිපි ලේඛනවල සඳහන් වන ඒ මාස තුන ඇතුළතදී විතරක් Druk, ඩොලර් මිලියන 65කට වඩා ආපසු අරගෙන, ඩොලර් මිලියන 18ක් පමණ තැන්පත් කරලා තියෙනවා.

DHI (Druk Sovereign wealth fund එකේ කෙටි නම) වල ප්‍රධාන විධායක නිලධාරියාගෙන් මේ ගනුදෙනු ගැන ඇහුවම, ඔහු පැහැදිලි කළේ භූතානය මේ ණයට ගත්තේ යම් යම් ආයෝජන කරන්න කියලා. ඉතින් ඔවුන්ගේ strategy එක වෙලා තියෙන්නේ: Bitcoin mine කරන්න, BlockFi වගේ ආයතන සමඟ ඇපයක් විදිහට ඒක තැන්පත් කරන්න, USDC stable coin ණයක් ගන්න, සහ ඒ මුදල අරගෙන වෙනත් ආයෝජන කරන්න. 

DHI ආයතනය අවුරුදු ගානකට කලින් Bitcoin mining අවකාශයට ඇතුළු වෙලා තියෙන බව පැහැදිලියි. ඔවුන් පටන් ගන්නකොට Bitcoin වල මිල ඩොලර් 5,000ක් විතර වුණා කියලා කියනවා. ඒ කියන්නේ 2019, 2020, නැත්නම් ඊටත් කලින් ඉඳලා ඔවුන් මේ වැඩේ කරනවා. මේකෙන් පේනවා භූතානය කියන්නේ digital asset අවකාශයේ බොහොම ඉදිරියට හිතන රටක් කියලා.

භූතානයේ රහස් වාසිය: පිරිසිදු බලශක්තිය (Green Energy)

දැන් අපි යමු භූතානය Bitcoin mining වලට නියම තැන වෙන්න තියෙන මූලිකම හේතුවට. මේක ගෝලීය වශයෙන් green energy ගැන කතා කරනකොට බොහොම වැදගත්.

 භූතානයට තියෙනවා විශාල ස්වාභාවික වාසියක්: ඒ තමයි අතිවිශාල පිරිසිදු බලශක්ති ප්‍රමාණයක්. ඔවුන් මේ බලය ජනනය කරන්නේ run-of-the-river Hydro projects කියලා හඳුන්වන විශේෂිත බලාගාර හරහායි. ඒ කියන්නේ, විශාල ජලාශ හදන්නේ නැතුව ගලාගෙන යන ගංගා වල ශක්තිය විතරක් ඔවුන් භාවිතා කරනවා. ඒ නිසා මේක පරිසර හිතකාමීයි.

ඊටත් වඩා හොඳ දෙයක් තියෙනවා. Bitcoin mining කරනකොට ලොකු තාපයක් ජනනය වෙනවා. ඒ නිසා උණුසුම් තැන්වලදී air conditioning වලට විශාල විදුලියක් වැය කරන්න වෙනවා. භූතානය මේ ප්‍රශ්නය ස්වභාවිකවම විසඳනවා! රටේ උස් කඳුකර මාර්ග ස්වභාවිකවම air-conditioned වුණු කදිම ස්ථාන සපයනවා mining මෙහෙයුම් පිහිටුවන්න.

 ඔවුන්ගේ මේ පිරිසිදු බලශක්ති ප්‍රභවය සහ ස්වාභාවික සිසිලනය නිසා, මේවා ඇත්තටම "කාබන් පියසටහනක් නැති පිරිසිදු crypto mines". මේකෙන් Bitcoin විදුලි පරිභෝජනය ගැන තියෙන කතාව සම්පූර්ණයෙන්ම වෙනස් කරනවා. ඔවුන් මේ කරන්නේ වෙනත් විදිහකට භාවිතා නොවන, පවතින පුනර්ජනනීය බලශක්තිය යොදා ගැනීමයි. විශේෂයෙන්ම වැඩිම විදුලිය නිෂ්පාදනය කරන කාලවලදී.

විදුලිය ප්‍රමුඛතාවය දෙන්නේ කාටද?

මේකෙන් එන තවත් වැදගත් කාරණයක් තමයි Bitcoin minersලාගේ flexibility එක සහ විදුලි පද්ධතියට ඔවුන්ගේ බලපෑම.

ස්වාභාවික ප්‍රශ්නයක් මතු වෙනවා: භූතානයේ ජල විදුලිය, දේශීය කර්මාන්ත සහ පාරිභෝගික අවශ්‍යතාවලට වඩා mining සඳහා ප්‍රමුඛතාවය දෙනවාද?

DHI ආයතනය මේක පැහැදිලිවම කිව්වා: නැහැ. විදුලි සැපයුම් සඳහා නිරපේක්ෂ ප්‍රමුඛතාවය හිමි වෙන්නේ දේශීය පරිභෝජනයටයි. ඊට පස්සේ තමයි දේශීය කර්මාන්ත සහ පුද්ගලික අංශයට. ඇත්තටම, Bitcoin mining වලට ලැබෙන්නේ අන්තිම ප්‍රමුඛතාවය.

Bitcoin mining වල තියෙන පුදුමාකාර flexibility එක පේන්නේ මෙතැනදී තමයි. සාම්ප්‍රදායික data centres වගේ අනෙක් කාර්මික මෙහෙයුම්වලට වඩා වෙනස්ව, Bitcoin mining rigs ඉතාම flexible. විදුලි පද්ධතියට වෙන තැනකට ඒ බලය අවශ්‍ය වුණොත්, මේවා ලේසියෙන්ම plug in කරන්නත්, unplug කරන්නත් පුළුවන්.

 මේක මෙහෙම හිතන්න: ජල විදුලිය නිෂ්පාදනය අඩු වෙනකොට, විශේෂයෙන්ම වතුර ගැලීම අඩු වෙන ශීත මාසවලදී, mining මෙහෙයුම ක්ෂණිකවම ඒකට හැඩගැසෙනවා. ඔවුන් එක්කෝ ඔවුන්ගේ යන්ත්‍ර සම්පූර්ණයෙන්ම වසා දමනවා, නැත්නම් ලාභදායී නම් විදුලිය import කරනවා. ඔවුන්ගේ ප්‍රධාන ඉලක්කය තමයි දේශීය පාරිභෝගිකයින්ට සහ කර්මාන්තවලට බාධා නොවන බව සහතික කිරීම. මේකෙන් පේනවා Bitcoin mining කියන්නේ රටේ විදුලි පද්ධතියට කොච්චර වගකීමෙන් සහ නම්‍යශීලීව සම්බන්ධ වෙන්න පුළුවන් දෙයක්ද කියලා.

භූතානයෙන් එහාට බලමු

 භූතානය වගේ පුංචි රටක් මෙහෙම ඉදිරියට ඇවිත් Bitcoin mine කරන එක පුදුම සහගතයි. හැබැයි මේකෙන් ඊටත් වඩා ලොකු ප්‍රශ්නයක් මතු වෙනවා: අද ලෝකයේ තවත් කීයක් රටවල් රහසිගතව Bitcoin mine කරනවා ඇත්ද?

බොහෝ රටවල් මේකට සම්බන්ධ වෙලා ඉන්නවා කියන්න හොඳ හේතුවක් තියෙනවා. උදාහරණයක් විදිහට, රුසියාව සක්‍රීයව Bitcoin mine කරන බවට හොඳ සාක්ෂි තියෙනවා. මේක තේරුම් ගන්න පුළුවන්. මොකද රුසියාවටත් භූතානයට ජල විදුලිය තියෙනවා වගේම, විශාල අඩු වියදම් බලශක්ති සංචිත තියෙනවා—විශේෂයෙන්ම hydrocarbons.

ඒ විතරක් නෙවෙයි, ඇමරිකාව සහ එහි සහචරයින් පැනවූ sanctions නිසා රුසියාව ගෝලීය මූල්‍ය පද්ධතියෙන් බොහෝ දුරට කපා හැරලා. මේ sanctions නිසා රුසියාව Bitcoin වගේ විකල්ප සොයා බලන්න, වගේම චීනය වගේ රටවල්වලට ළං වෙන්නත් පෙළඹෙනවා. ඇමරිකානු විදේශ ප්‍රතිපත්තියේ නොසිතූ ප්‍රතිවිපාක තමයි මේ. රුසියානු රජය සයිබීරියාවේ Bitcoin mining සඳහා පවා සහනාධාර ලබා දෙනවා.

මේවා දිහා බලන සමහර ප්‍රතිපත්ති විශේෂඥයන් කියනවා, ඇමරිකානු රජයත් වහාම Bitcoin mining කරන්න පටන් ගන්න ඕන කියලා. මොකද ඔවුන් ළඟත් ටෙක්සාස්හි බටහිර ප්‍රදේශ වගේ තැන්වල විශාල අඩු වියදම් බලශක්තිය තියෙනවා, සුළං, සූර්ය, ස්වාභාවික ගෑස් භාවිතයෙන්. භූතානය වගේ පොඩි රටවල් සහ රුසියාව වගේ ලොකු රටවල් මේ වැඩේ කරනවා නම්, මේක ගෝලීය වශයෙන් ලොකු strategic adoption එකක ලකුණක්.

ඕනෑම ඉදිරිය ගැන හිතන රජයකට තියෙන නිර්දේශය වෙන්නේ, Bitcoin එකතු කරන්න පටන් ගන්න එකයි. සමහරවිට අවශ්‍ය නම් ඇමරිකානු ඩොලර් print කරලා හරි strategic reserve එකක් ඇති කරගන්න ඕන. මේක සම්ප්‍රදායිකව රන් සංචිත තිබුණු Fort Knox වල නූතන අනුවාදය වගේ දෙයක්.

හැබැයි බොහෝ වෙලාවට වෙන්නේ, දැනටමත් හොඳටම ස්ථාපිත වෙලා ඉන්න ලොකු playersලාට ඉක්මනින් වෙනස් වෙන්න බැරි වෙන එකයි. Streaming එකට යන්නේ නැතුව candy සහ popcorn විකුණන්න හැදූ Blockbuster වගේ, ඔවුන් පරණ ක්‍රමවලම හිර වෙලා. හැබැයි භූතානය ඒ මාර්ගයේ යන්නේ නැහැ. ඔවුන් හැඩගැසෙනවා, innovate කරනවා.

භූතානයේ අත්දැකීමෙන් අපිට පේනවා, රටකට තමන්ගේ ස්වාභාවික සම්පත් පාවිච්චි කරලා කොහොමද Bitcoin mining සමඟ උපායශීලීව සම්බන්ධ වෙන්නේ, පාරිසරික ප්‍රමිතීන් පවත්වාගෙන යන්නේ, සහ තමන්ගේ පුරවැසියන්ට පළමු තැන දෙන්නේ කියලා. මේක ලෝකයටම ගැලපෙන නියම real-world example එකක්.

අදට ගිහින් එන්නම් සුභ දවසක්.